Top
ਵਪਾਰ
ਮਨੋਰੰਜਨ
ਸਮਾਜ
ਖੇਡਾਂ
ਸਿਹਤ ਦਰਪਣ
ਰਾਜਨੀਤੀ
Impreza
ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
ਮੁੱਖ ਪੰਨਾ
ਵਿਦੇਸ਼
ਭਾਰਤ
ਸੰਪਾਦਕੀ
ਆਰਟੀਕਲ/ਲੇਖ
ਈ-ਪੇਪਰ
ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਈ-ਪੇਪਰ
View Details
<< Back
ਕਾਲੀ ਹਨੇਰੀ ’ਚ ਗੁਆਚੇ ਬੋਟਾਂ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ
ਸਾਂਵਲ ਧਾਮੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਕ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵਜੋਂ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਵੱਡੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਸੰਤਾਲੀ ਦੀ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀ ਭੋਇੰ ਤੋਂ ਵਿਜੋਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡਬੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਂਭਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਿੰਡਾਂ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾ ਜਾ ਕੇ, ਹੁਣ ਤਕ ਰੌਲਿਆਂ ਵੇਲੇ ਦੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ 500 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੀਡੀਓ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਯੂ-ਟਿਊਬ ਚੈਨਲ ‘ਸੰਤਾਲੀਨਾਮਾ’ ਉੱਤੇ ਉਹ 300 ਦੇ ਕਰੀਬ ਵੀਡੀਓ ਪਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਯੂ-ਟਿਊਬ ਚੈਨਲ ਸੰਤਾਲੀ ਦੇ ਵਿਛੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸੱਤਰ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਪੁਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਏ ਦਿਨ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਸੰਤਾਲੀ ਵੇਲੇ ਦੇ ਵਿਛੜੇ ਸਕੇ ਸਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਢੂੰਡਣ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਉਸ ਕੋਲ ਪੁੱਜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਜਾਂ ਗ਼ਮੀ ’ਚ ਸ਼ਰੀਕ ਹੋਣ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੂੰ ਢੂੰਡ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਸੰਤਾਲੀ ਦੀ ਦਰਦ ਕਥਾ ਸੁਣਨ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ’ਚੋਂ ਬਚਦਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਉਹ ਇਸੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਾਂਵਲ ਧਾਮੀ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਇਕ ਸੰਸਥਾ ਜਿੰਨਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
“ਸਾਂਵਲ ਭਾਈ… ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਆ ਇੱਕ… ਸੰਤਾਲੀ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀ ਫੁੱਫੀ ਕੋਈ ਵੀਹ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ…” ਫੋਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲਹਿਜਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹੈ।ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡਬੀਤੀਆਂ ਯੂ-ਟਿਊਬ ਉੱਤੇ ਪਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਨੇ, ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਹੁਤੇ ਕੁਮੈਂਟ ਪਿਉ-ਦਾਦੇ ਦਾ ਪਿੰਡ ਵੇਖਣ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ‘ਦੇਸ’ ਨੂੰ ਮੁੜ ਦੇਖਣ ਲਈ ਤਰਸਦੇ ਕਬਰਾਂ ’ਚ ਸਮਾ ਗਏ ਹਨ। ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਰੂਹ ਅਤੇ ਪਿੰਡੇ ’ਤੇ ਹੰਢਾਈ ਪੀੜ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਪਿਉਂਦ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ ਗਏ ਹਨ। ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਜਦ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ’ਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਕੋਈ ਪੀੜ-ਪਰੁੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਵੇਖਦੀ-ਸੁਣਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।
“ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਵੀਡੀਓ ਵੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਵਾਂ…” ਫੋਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਤੋਰਦਾ ਹੈ।
“…ਮਾਸ਼ਾ-ਅੱਲ੍ਹਾ ਬੜਾ ਸੋਣ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਪਏ ਕਰਦੇ ਓ। ਰੱਬ ਸੋਹਣਾ… ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਯਾਤੀ ਬਖ਼ਸ਼ੇ। ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਸੁਣਦੇ ਓ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਬੜੇ ਠਰੰਮੇ ਨਾਲ਼ ਸੁਣਦੇ ਹੋ! ਬੜਾ ਸੋਣ੍ਹਾਂ ਦਿਲ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਏ ਓਸ ਰੱਬ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ…!” ਉਹ ਤਾਰੀਫ਼ਾਂ ਦੇ ਪੁਲ਼ ਬੰਨ੍ਹਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਆਖ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ-ਪਤਾ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ।“ਚੌਧਰੀ ਸ਼ਹਿਜਾਦ ਮੋਨਣ ਨਾਂ ਏ ਮੇਰਾ। ਅਸੀਂ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਆਂ ਜੀ। ਤਹਿਸੀਲ ਸ਼ਾਇਦ ਫਿਲੌਰ ਹੋਵੇ। ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਏ ਮਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਔੜ ਕੋਲ਼। ਮੇਰੇ ਅੱਬਾ ਦਾ ਪਿੰਡ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਹ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਤਰਸਦਾ ਰਿਹਾ। ਆਹ ਫੇਸਬੁੱਕ, ਯੂ-ਟਿਊਬ ਤੇ ਵੱਟਸਐਪ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਉਦੋਂ। ਨਈਂ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੋਈ ਫੋਟੋ-ਸ਼ੋਟੋ ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ। ਕਿਸੇ ਗਰਾਈਂ ਦਾ ਕੋਈ ਬੋਲ-ਸ਼ੋਲ ਹੀ ਸੁਣ ਲੈਂਦਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੌਖਾ ਮਰ ਜਾਂਦਾ। ਮਾਈ ਦਿੱਤਾ ਗੁੱਜਰਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਸੀ। ਤੂੰ ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਦਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਣਾ ਏਂ? ਉਸ ਦੇ ਅੱਬਾ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਵੀ ਏਹੋ ਸੀ।”
ਸਾਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਉਸ ਓਪਰੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ’ਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਚਾਣਚੱਕ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
“ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਮਝਦਾ ਰਿਹਾ ਉਹਦਾ ਪਿਉ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦਾ ਸੀ।” ਮੈਂ ਸ਼ੰਕਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।ਨਾ ਜੀ ਨਾ! ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਅੱਬਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ਅੱਬਾ ਬੜੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਯਾਰ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ, ਉਸ ਦਾ ਅੱਬਾ ਲੁਧਿਆਣੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ’ਚ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਖਰੀਦ ਲਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਯਾਸ਼ ਬੜਾ ਸੀ ਉਹ। ਸੰਤਾਲੀ ਮਗਰੋਂ ਏਧਰ ਆ ਕੇ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ ਉਹ ਮੇਰੇ ਅੱਬਾ ਨੂੰ। ਮੇਰੇ ਅੱਬਾ ਦੱਸਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਕਿਧਰੇ ਮਾਤਮ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਰੁਕੇ। ਸਾਹਿਰ ਦੇ ਪਿਉ ਨੇ ਓਸ ਘਰ ਦੀ ਔਰਤ ਦੇ ਪੈਰ ਵੇਖ ਲਏ। ਜ਼ਾਹਰ ਏ ਕਿ ਮੂੰਹ-ਸਿਰ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਢੱਕਿਆ ਈ ਹੋਣਾ ਏਂ। ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਔਰਤ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਲਿਆ ਸੀ ਉਸ ਨੇ। ਮੇਰੇ ਅੱਬਾ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਆਪ ਦੀਨ-ਦੁਨੀਆਂ ਭੁਲਾ ਕੋਈ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਓਥੇ ਈ ਰੁਕਿਆ ਰਿਹਾ। ਐਨਾ…” ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਦਾ ਹੈ।
“ਸਾਂਵਲ ਭਾਈ… ਤੁਸੀਂ ਨਾ… ਮੇਰਾ ਇਕ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਏ!” ਉਹ ਐਨੇ ਮੋਹ ਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਆਖਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਬਚਪਨ ਦੇ ਯਾਰ ਹੋਈਏ।
“…ਗੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਕਿ ਸੰਤਾਲੀ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀ ਫੁੱਫੀ ਕੋਈ ਵੀਹ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ। ਅੱਬਾ ਮੇਰਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲੋਂ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਮਾਈ ਦਿੱਤੇ ਵੀ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫੁੱਫੀ ਨੂੰ ਧਾੜਵੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਸਨ। ਫੁੱਫੀ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਉੱਥੇ ਈ ਰਹੀ। ਅੱਬਾ ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਮਸਕੀਨ ਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਮਾਮੇ ਮੇਰੇ ਡਾਹਢੇ ਸਨ। ਉਹ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗੱਡੀ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੱਭ ਲਿਆਂਦੀ ਸੀ ਉਹ।”
ਮੇਰਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਉਡੀਕਣ ਉਹ ਕੁਝ ਪਲ ਲਈ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
“ਉਹ ਹਾਲੇ ਜਿਉਂਦੀ ਏ। ਨੱਬੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਏਂ। ਅੱਬਾ ਦੇ ਮਾਮੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ਼ ਨਿਕਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਉਸਦਾ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਿੱਧਰਾ ਜਿਹਾ ਸੀ ਉਹ। ਉਂਝ ਕਿੱਥੇ ਵਿਆਹ ਹੋਣਾ ਸੀ ਉਸ ਅੱਲ੍ਹਾ-ਲੋਕ ਦਾ! ਫੁੱਫੀ ਦੇ ਪੰਜ ਬੱਚੇ ਹੋਏ। ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਤੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ। ਅਗਾਂਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ। ਸੋਣ੍ਹੇ ਰੱਬ ਨੇ ਰੌਣਕਾਂ ਲਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ ਹੁਣ ਤਾਂ! ਪਰ ਉਹ ਹਾਲੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਔਸ ਧੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ।”
“ਕਿਸ ਧੀ ਨੂੰ?” ਮੈਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ।
“ਸਾਂਵਲ ਭਾਈ… ਹੱਲਿਆਂ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਘਰ ਵਸਾ ਲਈ ਸੀ ਉਹ। ਜਦੋਂ ਮਾਮੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਇੰਡੀਆ ਗਏ ਤਾਂ ਅੱਬਾ ਵੀ ਗਿਆ ਸੀ ਨਾਲ਼। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੱਬਾ ਨੇ ਈਂ ਦੱਸੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਫੁੱਫੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਮੰਜੇ ਥੱਲੇ ਵੜ ਗਈ ਸੀ। ਜਦ ਮਾਮਿਆਂ ਨੇ ਧੂਹਿਆ ਤਾਂ ਪਾਵਾ ਫੜ ਲਿਆ ਸੀ ਉਸ ਨੇ। ਮੁਟਿਆਰ ਬੜੀ ਸੀ। ਸੋਣ੍ਹੀ ਵੀ ਪੁੱਜ ਕੇ। ਓਥੋਂ ਆਉਣਾ ਨਈਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਉਹ। ਏਹੋ ਆਖੀ ਜਾਏ- ਮੈਂ ਤਾਢ੍ਹੇ ਮੱਥੇ ਨਈਂ ਲੱਗ ਸਕਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਏਥੇ ਵੱਸ ਲੈਣ ਦਿਓ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਜੇ ਥੱਲਿਓਂ ਧੂਹ ਲਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹੇਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਹਿੱਕ ਨਾਲ਼ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵਿਲਕਦੀ ਹੋਈ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਆਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ- ਮੈਂ ਨਈਂ ਮੱਥੇ ਲੱਗਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੁਣ ਆਪਣਿਆਂ ਦੇ। ਫਿਰ ਅੱਬਾ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਹੋਈ- ਵੀਰੇ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਸੱਕਾ ਏਂ ਮੇਰਾ। ਤੂੰ ਈ ਸਮਝਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਤਾਢ੍ਹੇ ਕਾਬਿਲ ਨਈਂ ਰਹੀ। ਨਾ ਮੇਰੇ ਪੱਲੇ ਅੱਲ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਨਾ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਰੱਖਿਆ ਨਾਂ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਕਿਵੇਂ ਤੁਰ ਪਵਾਂ ਤਾਢ੍ਹੇ ਨਾਲ਼? ਮੇਰਾ ਦੁੱਖ ਤਾਂ ਸਮਝੋ! ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਕਿ ਉਮਰੀ ਵਾਂਗ ਮੇਰਾ ਵੀ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ ਏ। ਉਮਰੀ, ਅੱਬਾ ਦੇ ਚਾਚੇ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਅੱਬਾ ਦਾ ਦਿਲ ਪਿਘਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਮਾਮੇ ਨਈਂ ਸਨ ਮੰਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਖਿੱਚ-ਧੂਹ ਕੇ ਟਰੱਕ ’ਚ ਸੁੱਟ ਲਿਆ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ। ਉਸ ਦੇ ਕੁੱਛੜ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਮਾਮੇ ਉਸ ਕੋਲ਼ੋਂ ਕੁੜੀ ਖੋਹਣ ਲੱਗੇ। ਅੱਬਾ ਦੱਸਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਐਡੀਆਂ ਦਰਦਨਾਕ ਲੇਰਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਕਿ ਮਾਮਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਰੁਕ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਮਾਂ-ਧੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਤੁਰੇ ਸਨ। ਸਾਂਵਲ ਭਾਈ, ਅੱਬਾ ਦੱਸਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਓਥੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਮਿੰਨਤਾਂ-ਤਰਲੇ ਕਰਦੀਆਂ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਿਆਣਦਾ ਈ ਨਈਂ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਕਸੂਰ ਪੁੱਛ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਨ, ਪਰ ਬਹੁਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਕਬੂਲੀਆਂ ਨਈਂ ਸਨ।”
ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਬੋਲ ਭਾਰੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਮੈਂ ‘ਬੇਕਸੂਰ ਧੀਆਂ ਦਾ ਹਜੂਮ’ ਚਿਤਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਭੁੱਖੀਆਂ ਤੇ ਲੁੱਟੀਆਂ ਉਦਾਸ ਧੀਆਂ ਦਾ ਹਜੂਮ।
ਮਾਪਿਆਂ ਤੇ ਹਮ-ਧਰਮੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਸੂਰ ਪੁੱਛਦੀਆਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ’ਚ ਉੱਗ ਆਈਆਂ।
“ਸੁਣਦਾ ਏਂ ਸਾਂਵਲ ਭਾਈ…!” ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। “…ਓਥੇ ਆ ਕੇ ਮਾਮਿਆਂ ਨੇ ਫੁੱਫੀ ਦੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ’ਚੋਂ ਧੀ ਧੂਹ ਲਈ ਸੀ। ਵਗਾਹ ਕੇ ਮਾਰਦਿਆਂ ਬੋਲੇ ਸੀ- ਅਸੀਂ ਨਈਂ ਲਿਜਾਣਾ ਪਾਕ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਏਹ ਹਰਾਮ ਦੇ ਤੁਖ਼ਮ ਨੂੰ। ਉਹ ਵਿਚਾਰੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਏਧਰ ਆ ਕੇ ਵੀ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਤੇ ਮਾਮਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਨਈਂ ਸੀ ਬੋਲੀ ਉਹ। ਬੱਸ ਗੁਆਚੀ ਧੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਰੋਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।”
ਉਹ ਚੁੱਪ ਤੇ ਮੈਂ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ।
“ਧੀ ਦੀ ਗੱਲ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਈ ਕਰਦੀ ਏ। ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਏ। ਰੋਂਦੀ ਏ। ਕਬਰੀਂ ਸੁੱਤੇ ਭਾਈ ਤੇ ਮਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਮੁਆਫ਼ ਨਈਂ ਕੀਤਾ। ਏਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬੜੀ ਦੇਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿਧਰੇ ਕਹਿ ਬੈਠਾ ਕਿ ਮੈਂ ਲੱਭ ਲਵਾਂਗਾ ਤੇਰੀ ਗੁਆਚੀ ਧੀ ਨੂੰ। ਮੈਂ ਓਸ ਸਿੱਖ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ- ਗੋਲ਼ੀ ਮਾਰ ਓਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ। ਤੂੰ ਧੀ ਲੱਭ ਮੇਰੀ। ਸਾਂਵਲ ਭਾਈ… ਅੱਜ ਉਹ ਕੁੜੀ ਪਤਾ ਨਈਂ ਕਿੱਥੇ ਹੋਵੇਗੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਫੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਜਿਉਂਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਏਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਫੁੱਫੀ ਨਾਲ਼ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਮਾਸ਼ਾ ਅੱਲ੍ਹਾ ਬੜਾ ਨਾਲਿਜ ਏ ਤੈਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ। ਤੂੰ ਲੱਭ ਸਕਦਾਂ ਏਂ ਉਸ ਨੂੰ। ਤੂੰ ਲੱਭੀਂ। ਜ਼ਰੂਰ ਲੱਭੀਂ। ਫੁੱਫੀ ਦੇ ਫੌਤ ਹੋਣ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਗੱਲ ਈ ਕਰਵਾ ਦਈਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਸੌਖੀ ਮਰ ਜਾਏ ਮੇਰੀ ਫੁੱਫੀ।”
ਮੇਰਾ ਮਨ ਭਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਿੱਥੇ ਢੂੰਢਾਂਗਾ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ? ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ, ਪਿੰਡ, ਸ਼ਹਿਰ… ਕੁਝ ਵੀ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ।
“ਸਾਂਵਲ ਭਾਈ… ਸੌ ਜਣਿਆਂ ਦਾ ਟੱਬਰ ਹੋਣਾ ਏ ਓਸ ਦਾ… ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਥੁੜ-ਤੰਗੀ ਨਈਂ… ਪੜਪੋਤੀਆਂ-ਦੋਹਤੀਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਹੋ ਗਈ ਏ। ਪਰ ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਸੱਤਰ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਗੁਆਚੀ ਧੀ ਨੂੰ ਕੁੱਛੜ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦੀ ਏ! ਸਾਂਵਲ ਭਾਈ ਤੂੰ ਲੱਭ ਸਕਦਾ ਏਂ ਉਸ ਨੂੰ।” ਫੋਨ ਕਦ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਤਾ ਨਈਂ ਲੱਗਦਾ! ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਤੰਦ ਚੌਧਰੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦ ਮੋਨਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰੀ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਦਿਲ ਵੀ ਭਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਧੁਰ-ਦਿਲੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ‘ਹਾਂ, ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦ ਭਾਈ… ਭਾਲਾਂਗੇ… ਆਪਣੀਆਂ ਗੁਆਚੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ। ਧੀਆਂ ਨਹੀਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ। ਭੈਣਾਂ ਨਹੀਂ ਮਾਵਾਂ-ਦਾਦੀਆਂ ਨੂੰ!’
ਪਰ ਕਿੱਥੋਂ? ਕਾਲ਼ੀ ਹਨੇਰੀ ’ਚ ਗੁਆਚੇ ਬੋਟਾਂ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ ਭਲਾ ਕੌਣ ਲੱਭ ਸਕਦਾ ਹੈ?.
ਮੈਂ ਕੋਈ 15 ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲ ਘੁੰਮਣ ਗਿਆ, ਨੱਥਿਆਂ ਗਲੀ… ਓਥੇ ਸੜੇ ਹੋਏ ਘਰ ਸਨ। ਮੈਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਘਰ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ? ਕਹਿੰਦੇ, ਜੀ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰ ਸਨ। ਅਸਾਂ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ…। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿਉਂ… ਕਿਉਂ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ? ਕਹਿੰਦੇ, ਜੀ ਪਤਾ ਨੲ੍ਹੀਂ…।
* * *
ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ (ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ) ਉੱਬਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਓ… ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵੱਲ ਵੇਖੋ! ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ ਵੱਲ ਵੇਖੋ… 90ਵਿਆਂ ’ਚ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਜੰਗ ਹੋਈ। ਸਿਵਲ ਵਾਰ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜੇ…। ਮੈਂ ਇਕ ਯੂਗੋਸਲਾਵ ਦੋਸਤ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ- ‘‘ਇਹ ਗੱਲ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸਮਝਾਉਨੈ… ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ’ਕੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ… ਦੋਵੇਂ ਹਮਸਾਏ… ਇਕ ਆਰਥੋਡੌਕਸ ਗਿਰਜੇ ਦਾ… ਦੂਜਾ ਕੈਥੋਲਿਕ ਗਿਰਜੇ ਦਾ…। …ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੇ। ਤੇ ਫਿਰ ਇਹ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਐ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮੁਲਕ ਬਣਾਉਣੇ ਨੇ…। ਇਕੱਠੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਬੰਦੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ…। ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵਿਗੜ ਗਿਆ। ਕਹਿੰਦੈ… ‘‘9nsanity, …political insanity…’’ (ਪਾਗਲਪਣ… ਸਿਆਸੀ ਪਾਗਲਪਣ)। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਇਹ ਮੈਂ ਸਮਝਨਾਂ… ਪਰ ਇਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣਾ, ਇਹਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਐ…। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, ਜਦੋਂ ਇਕ ਵਾਰ ਉੱਪਰੋਂ ਹੁਕਮ ਆ ਜਾਣ ਕਿ ਹੁਣ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਮੁਲਕ ਬਣ ਰਹੇ ਨੇ ਤਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੋਰ-ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ…। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਕੱਢੀਏ…? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰੀਏ, ਪੈਸੇ ਲੁੱਟੀਏ, ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਸਾਂਭੀਏ…। ਫਿਰ ਜਿਹੜੀਆਂ base ’ਤੇ primitive instincts (ਘਟੀਆ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਭੁੱਸਾਂ) ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਨਾ… ਉਹ ਉੱਤੇ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਗਲਪਣ ਈ ਹੁੰਦਾ।
– ਤਾਰਿਕ ਅਲੀ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲਿਖਾਰੀ, ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਨੇਤਾ, ਆਕਸਫੋਰਡ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਰ ਸਿਕੰਦਰ ਹਯਾਤ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਦੋਹਤਾ।
ਕਿਸੇ ਬੀਜਿਆ ਏ ਤੁਸਾਂ ਵੱਢਣਾ ਏਂ।
ਕਿਸੇ ਕੀਤੀਆਂ ਨੇ ਤੁਸਾਂ ਵਰਤਣਾ ਏਂ।
ਆਪ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਪੁੱਛਣਾ-ਗਿੱਛਣਾ ਸੀ।
ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਥੀਂ ਕੀ ਹਿਸਾਬ ਮੰਗੋ।
– ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼
ਕੂੰਜਾਂ ਦੇ ਕੇ ਗਿਰਝਾਂ ਲਈਆਂ, ਕੈ ਮੱਤ ਦਿੱਤੀ ਹਾਈ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ।
ਸੋਨੇ ਦਾ ਦੇ ਕੇ ਪਿੱਤਲ਼ ਵਟਾਇਆ ਸੂ, ਕੇਹੜੀ ਹੋਈ ਏ ਭੁੱਲ ਜਿਨਾਹ ਤੂੰ।
– ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਬ ਨੂਰੀ ਕੰਬੋ-ਕੀ
‘‘ਸਾਡੇ ਲੋਕ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।’’
– ਲਿਆਕਤ ਅਲੀ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
‘‘ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਤਜਵੀਜ਼ ’ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਦੀ।’’ – ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾਇਆਂ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਸੰਤਾਲੀ ਦੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦੇ ਮੌਖਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਰਾਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਸਵੀਡਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇਸ਼ਤਿਆਕ ਅਹਿਮਦ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਵਾਹੀਆਂ ਤੇ ਸਾਕਿਆਂ ਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਪੰੰਜਾਬ: ਬਲੱਡੀਡ, ਪਾਰਟੀਸ਼ਨਡ ਐਂਡ ਕਲੈਂਸਡ’ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੜਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਹੋਈ ਕਤਲੋਗਾਰਤ ਦੀਆਂ ਗਵਾਹੀਆਂ ਦਰਜ ਹਨ।
ਹੋਣੀ ਦੇ ਹੀਲੇ
ਕਿਸ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਸੀ ਕਿਸ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ
ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਹੁਣ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ
ਵੇਲੇ ਲੰਘ ਗਏ ਤੌਬਾ ਵਾਲੇ
ਰਾਤਾਂ ਹਉਕੇ ਭਰਨ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ
ਜੋ ਹੋਇਆ ਇਹ ਹੋਣਾ ਈ ਸੀ
ਤੇ ਹੋਣੀ ਰੋਕਿਆ ਰੁਕਦੀ ਨਹੀਂ
ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇ
ਗੱਲ ਫਿਰ ਐਵੇਂ ਮੁੱਕਦੀ ਨਹੀਂ
ਕੁਝ ਉਂਜ ਵੀ ਰਾਹਵਾਂ ਔਖੀਆਂ ਸਨ
ਕੁਝ ਗਲ਼ ਵਿਚ ਗ਼ਮ ਦਾ ਤੌਕ ਵੀ ਸੀ
ਕੁਝ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਜ਼ਾਲਿਮ ਸਨ
ਕੁਝ ਮੈਨੂੰ ਮਰਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਵੀ ਸੀ।
– ਮੁਨੀਰ ਨਿਆਜ਼ੀ
ਮਨੋਰੰਜਨ
ਮੁੱਖ ਖ਼ਬਰਾਂ
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਸਫਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ, ਦਿੱਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ: ਸਰਵੇ
ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਉਪਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਪੰਨਾ ਅਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੋ...
ਮਰਾਠਾ ਅੰਦੋਲਨ: ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਫਾਇਰ ਬਿਗ੍ਰੇਡ ਦੀ ਗੱਡੀ ਸਾੜੀ, ਪੁਲਸ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਹਮਲਾ
ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ— ਮਰਾਠਾ ਰਿਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਦੀ ਮੰਗ ਹਿੰਸਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਔਰੰਗਾਬਾਦ 'ਚ ਇਕ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀ ਕਾਕਾ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਿੰਦੇ ਨੇ ਗੋਦਾਵਰੀ ਨਦ...
'ਡਾਇਮੰਡ ਕਲੱਬ ਬਰੇਸ਼ੀਆ' ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਫੁੱਟਬਾਲ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ, ਵੀਆਦਾਨਾ ਦੀ ਟੀਮ ਰਹੀ ਜੇਤੂ
ਇਟਲੀ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਬਰੇਸ਼ੀਆ ਦੇ 'ਡਾਇਮੰਡ ਕਲੱਬ' ਵਲੋਂ 6ਵਾਂ ਸਾਲਾਨਾ ਦੋ ਰੋਜ਼ਾ ਫੁੱਟਬਾਲ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਕਵਾਰਟਰ ਫਾਈਨਲ ਮਨੈਰਬਿਉ ਨਾਲ ਡਾਇਮੰਡ, ਐੱਨ. ...
ਭਾਰਤ ਦਾ ਚੀਨ, ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਸਮੇਤ 10 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਘਾਟਾ
ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ— ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਖੇਤਰੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਆਰਥਕ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ (ਆਰ. ਸੀ. ਈ. ਪੀ.) ਸਮੂਹ ਦੇ 16 'ਚੋਂ 10 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਘਾਟਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ...
ਸੱਕੀ ਹਲਾਤਾਂ 'ਚ ਲੜਕੀ ਨੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਹੇਠ ਆਕੇ ਕੀਤੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ
ਬਠਿੰਡਾ: ਨੋਜਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਰਾਹ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਚਲਦੇ ਜਿਥੇ ਬੀਤੇ ਦਿਨੀ ਸਿਵਲ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਖੇ ਜੀ...
ਉੱਤਰਾਖੰਡ 'ਚ ਵੱਡਾ ਹਾਦਸਾ, 45 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ
ਉਤਰਾਖੰਡ— ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਕੋਟਦੁਆਰ 'ਚ ਪਿਪਲੀ—ਭੌਨ ਮੋਟਰ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਇਕ ਨਿੱਜੀ ਬੱਸ ਖੱਡ 'ਚ ਡਿੱਗ ਗਈ। ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਹਾਦਸੇ 'ਚ 45 ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲ...
Advertisements
Feedback